6/10: Η Απεργία του Σ.Αϊζενστάϊν

η αφίσα της ταινίας

Η Απεργία (1925) του Sergei M. Eisenstein

(94’, δράμα, ασπρόμαυρο, βωβό)

Η ταινία «υποδύεται» ότι είναι ένα ιστορικό δράμα αποτελούμενο από έξι μέρη - μπομπίνες φιλμ με θέμα την αφύπνιση του εργατικού κινήματος στην Τσαρική Ρωσία και την οργάνωση των πρώτων απεργιών. Στην πραγματικότητα αποτελεί ένα ποτ-πουρί ιστορικών στοιχείων από διάφορα γεγονότα της ταξικής πάλης στην προεπαναστατική τσαρική αυτοκρατορία, όπου η ιστορική ακρίβεια δεν έχει και τόση σημασία. Η ταξική πάλη παρουσιάζεται συμπυκνωμένη σε μια «ιδανική απεργία».

Ο Αϊζενστάιν χρησιμοποιεί σαν αφηγηματικό σκελετό το «μηχανισμό», το «πρότυπο εξέλιξης» μια απεργίας - στην πραγματικότητα το σενάριο του είναι υποτυπώδες. Ο ρητός και θεωρητικά τεκμηριωμένος στόχος του ήταν μέσα από ένα «μοντάζ των ατραξιόν» να κινητοποιήσει συναισθηματικά τους θεατές ώστε να ταυτιστούν με την υπόθεση του προλεταριάτου και να μισήσουν τον ταξικό εχθρό. 

 

Γι’ αυτό το σκοπό ρίχνει με ζήλο νεόφυτου όλα τα βέλη που έχει στη φαρέτρα του: εικονογράφηση και σύνθεση των πλάνων πήχτρα σε αναφορές στον κονστρουκτιβισμό, βιομηχανισμό, φουτουριστικό κυβισμό που κυριαρχούν στις πλαστικές και απεικονιστικές τέχνες, στη γραφιστική και τη θεατρική σκηνογραφία στην πρώιμη επαναστατική Ρωσία (με κυρίαρχο το μοτίβο του «τροχού» στην «Απεργία»), «λαϊκό θέαμα» με τεχνικές των ακροβατών και του τσίρκου, μελοδραματικές στιγμές παρμένες από τις σελίδες ενός Ντίκενς και τις εικόνες  ενός Γκρίφιθ και προπάντων όλα τα κινηματογραφικά τρικ του βωβού κινηματογράφου, γνωστά και άγνωστα, που δεν περιορίζονται στις διάφορους τύπους τους φρενήρους μοντάζ που διαπερνούν το φιλμ και κορυφώνονται στη φημισμένη σεκάνς του τέλους με την αντίστιξη ανάμεσα στις εικόνες της σφαγής των εργατών και τις λήψεις από πραγματική σφαγή ζώων. Στυλιζάρισμα και καρικατούρα συγκρούονται με σκηνές ωμού ρεαλισμού, το ντοκιμαντέρ εναλλάσσεται με τη θεατρικότητα και τη μυθοπλασία.

Η ταινία είναι παραφορτωμένη, ετερογενής, εκλεκτική, «ασυμμάζευτη» και ταυτόχρονα απίστευτα γοητευτική. Σφύζει από ζωή και δημιουργικότητα. Το κατοπινό έργο του Αϊζενστάιν μοιάζει σαν διαδικασία «κάθαρσης», «πειθάρχησης» και «διύλισης» των υλικών από τα οποία είναι φτιαγμένη η «Απεργία».

 

Ο Κιθ Ρίντερ στην Ιστορία του Παγκόσμιου Κινηματογράφου γράφει για την «Απεργία» του Αϊζενστάιν:

«Το φιλμ αφηγείται την ιστορία μιας απεργίας που καταπνίγηκε, μ’ ένα ποιοτικά διαφορετικό τρόπο απ’ ό, τι ο μέχρι τότε κινηματογράφος. Η παραδοσιακή αντίληψη του ατόμου-πρωταγωνιστή έχει αντικατασταθεί από τον ανθρώπινο τύπο: τα αφεντικά είναι καρικατούρες που καπνίζουν πούρα και οι προβοκάτορες απεργοσπάστες δείχνονται και βγαίνουν από βαρέλια μέσα από τη γη. Για τον Αϊζενστάιν σημασία δεν έχουν τα άτομα σαν άτομα αλλά οι κοινωνικές δυνάμεις που εκπροσωπούν. Η ταινία χρησιμοποιεί με εντυπωσιακό τρόπο το μεταφορικό μοντάζ, ειδικά σε μια σεκάνς που αντιπαραθέτει διαδοχικές εικόνες από ένα σφαγείο όπου σφάζονται βόδια με εικόνες από το μακελειό ανάμεσα στους απεργούς και τους μπράβους της εργοδοσίας - ένα σημείο με μεγάλη δύναμη απο-προσωποίησης. Με αφορμή την Απεργία, o Αϊζενστάιν μίλησε για μοντάζ των σοκ, κάτι που προχώρησε παραπέρα αργότερα σαν την ουσία του κινηματογράφου-γροθιά, που έκφραζε την επιθετική δύναμη του κινηματογράφου.

Υπάρχει χιούμορ στην Απεργία: κάθε χαφιές που εμφανίζεται μεταμορφώνεται σε ζώο… Όσο κι αν πρόκειται για προπαγανδιστικό εύρημα, το χιούμορ στον Αϊζενστάιν βοηθάει στο να μη βιώνει κανείς την ταινία σαν ένα “μισο-ντοκιμαντέρ” που καταγράφει αληθινά γεγονότα. Το θέμα που μπαίνει τόσο μέσα από την αφηγηματική μέθοδο όσο και μέσα από το ίδιο το θέμα, δεν είναι “πώς ήταν τα δύο αντιμαχόμενα μέρη σ’ αυτή τη συγκεκριμένη απεργία” αλλά “πώς γίνεται μια απεργία”.»

Πολλά χρόνια αργότερα από τα γυρίσματα της «Απεργίας» στα χειρόγραφα των αναμνήσεων του ο Αϊζενστάιν θα περιέγραφε την πρώτη του ταινία με τους εξής χαρακτηρισμούς: 

«Απεργία: αδέξια… αιχμηρή… απροσδόκητη… αμετανόητη… ασυνήθιστα εγκυμονούσα με σχεδόν όλα εκείνα που επρόκειτο να αναδειχθούν στην ωριμότητά μου στη διάρκεια των τελευταίων χρόνων της δουλειάς μου».

Πράγματι, η «Απεργία» είναι ένα μίγμα δυναμισμού και ανωριμότητας, πληθωρικότητας και ελαττωματικότητας που φανερώνει ένα νέο σκηνοθέτη με δημιουργικό «πυρετό στο αίμα». Παρ’ όλες τις αδυναμίες της, αποκαλύπτει μια κινηματογραφική διάνοια χωρίς προηγούμενο στην ιστορία του κινηματογράφου. Η φρεσκάδα και ο μοντερνισμός αυτής της ταινίας εκπλήσσει ακόμη κι αυτούς που είναι εξοικειωμένοι με τα κατοπινά γνωστότερα φιλμ της ίδιας πειραματικής περιόδου στην εξέλιξη του Αϊζενστάιν, πάνω απ’ όλα το «Θωρηκτό Ποτέμκιν». Έχω καταλήξει στο συμπέρασμα ότι το «Θωρηκτό Ποτέμκιν» τείνει πάντα να απογοητεύει στην πρώτη παρακολούθησή του λόγω του μύθου και των προσδοκιών που το συνοδεύουν. Έχει γίνει ένα από τα κατεξοχήν «μουσειακά» φιλμ, όπου η κινηματογραφική απόλαυση, η συμμετοχή του θεατή ή/και η συναισθηματική εμπλοκή του χρειάζονται «ξεναγό». Με την «Απεργία» δύσκολα συμβαίνει κάτι τέτοιο, ακόμη κι αν κάποιος, που έχει δει και τα δύο φιλμ, καταλαβαίνει αμέσως ότι το «Θωρηκτό Ποτέμκιν» είναι πιο στιβαρό και συνεκτικό στην εφαρμογή των απόψεων και των μεθόδων του Αϊζενστάιν.

Το δόγμα του σοσιαλιστικού ρεαλισμού έβαλε σε νάρθηκα τη δημιουργικότητα του μεγάλου σκηνοθέτη τη δεκαετία του 1930 που μετά το 1927 θεωρούνταν στη χώρα του και παγκοσμίως ο μεγαλύτερος σκηνοθέτης του κινηματογράφου μέχρι τότε. Μόνο με τον πατριωτικό «Αλέξανδρο Νέφσκι» το 1938 κατάφερε να επιστρέψει στο προσκήνιο και αυτό πάλι για λίγο ένεκα του συμφώνου Μολότοφ-Ρίμπεντροπ που έκρυψε για διπλωματικούς λόγους από το στόχαστρο του σοβιετικού κινηματογράφου την απειλή της ναζιστικής Γερμανίας μέχρι και τη χιτλερική εισβολή στη Σοβιετική Ένωση.

Το πιο ειρωνικό πάντως σε σχέση με την «Απεργία» είναι ότι στην ίδια περίοδο κατά την οποία γυρίστηκε έμπαινε στο τελικό στάδιο η πλήρης ενσωμάτωση των συνδικάτων στο κρατικό μηχανισμό της Σοβιετικής Ένωσης, μέρος του οποίου ήταν η κατάργηση του δικαιώματος στην απεργία. Σε λίγο καιρό θα ήταν αδύνατο όχι μόνο για τους εργάτες να απεργήσουν στη Σοβιετική Ένωση αλλά και στον ίδιο τον Αϊζενστάιν να γυρίσει μια ταινία σαν την «Απεργία»…